Nedir

Aprozodi kişinin duygusal prozodiyi düzgün bir şekilde iletememesi ve/veya yorumlayamaması ile karakterize olan nörolojik bir durumdur. Dilde prozodi ritim, ses perdesi, vurgu, tonlama, vs. aralıklarını ifade eder. Bu nörolojik eksiklikler dil üretiminin baskın olmayan yarım küre alanlarında bir çeşit hasarın sonucu olabilir. Bireylerde aprozodinin görülme sıklığı şimdilik bilinmemektedir, çünkü diğer beyin yaralanmasına ikincil olarak aprozodi için test etme ancak yeni bir olaydır. Ama bu, bu duruma sahip insanların yaşamları üzerinde aprozodinin etkisini, teşhis edilsin veya edilmesin, değiştirmez. Farkındalıkla, aprozodik bireylerin hem tanınmasında hem tedavisinde ilerleme kaydedilebilir.

Sebepler

Lokalize Beyin Hasarı 

Aprozodinin bir sebebi beynin bir kaç spesifik bölgesinden birinde beyin travmasıdır. Sonuç duygusal ipuçlarını düzgün bir şekilde işleyememe veya iletememedir. Bu beyin hasarı inmeden, ameliyatla almadan, beyin lezyonlarından veya lokalize kurşun yarası gibi travmadan iskemik hasar biçiminde gerçekleşebilir. Ama bu lokalleşmenin kişiden kişiye değişebilen çeşitli bölgelerde gerçekleşebileceğini ve bu bölgelerin tanımlanması için daha fazla araştırmaya ihtiyaç olduğunu belirtmekte fayda var. Beyin taraması tekniklerini kullanarak aprozodinin teşhise yönelik doğrulanması görece yeni bir olaydır, en azından nicel spesifiklik açısından. Beyin görüntüleme teknikleri daha büyük temporal ve spatial çözünürlüğe izin verecek şekilde geliştikçe aprozodiler hakkında işlevsel anatomik seviyede daha çok şeyin öğrenilebileceği umulmaktadır. 

Alkol İstismarı 

Duyguları düzgün bir şekilde işleyememe veya sergileyememenin alkoliklerde ve anne karnında alkole maruz kalanlarda mevcut olduğu gösterilmiştir. Başlangıçta detoksifiye alkolikler ve anne karnında alkole maruz kalan bireyler bilişsel işlevde bozulma için teste tabi tutulduklarında bu, dilin affektif olmayan unsurlarını test etmek ile sınırlıydı, çünkü bunlar affektif prozodiyi analiz etme konusunda eğitimli olmayan bir hekim tarafından daha kolay tanınanlardı. Aprozodi bataryası kullanılarak test edildiğinde detoksifiye alkoliklerin ve anne karnında alkole maruz kalmış bireylerin başkaları tarafından kullanıldığında affektif prozodiyi tespit etme yeteneklerinde anlamlı bozulma gösterdikleri bulundu. Alkol kullanımından etkilenenlerde affektif prozodiyi etkileyen ana faktörler en büyük etkiden en azına doğru şunlardır: anne tarafından alkol kullanımı, kronik alkol istismarı başladığında yaş, ilk istismarda yaş, istismarın ne kadar kronik olduğu ve kişinin ilk sarhoş olduğu yaş.

Semptomları

Bir Semptom Olarak Aprozodi 

Aprozodinin multipl skleroz veya travma sonrası stres bozukluğu gibi bir kaç hastalığa ikincil olarak ortaya çıktığı da gösterilmiştir. Zaman geçtikçe daha çok hastalığın semptom olarak aprozodiyi sergilediğinin gösterilmesi muhtemeldir. Örneğin MS’de aprozodi için ilk çalışma testi 2009’a kadar gerçekleşmemiştir. Duygusal etkideki değişikliklerin konuşma kalıplarında diğer değişiklikleri sergileyen hastalarda fark edilmesinin bekleneceği dikkate alındığında bu şaşırtıcıdır. Bu özellikle bu çalışmalarda test edilen hastaların kontrollerden istatistiksel olarak anlamlı miktarda daha kötü skor elde ettikleri dikkate alındığında böyledir. 

Beyin Bölgeleri 

Sağ yarım kürenin perisilviyan bölgesinde yapılan araştırma sol yarım küredeki konuşma merkezine benzer şekilde eşlenmiş analoglar olduğunu göstermiştir. Bu özellikle Broca bölgesini ve Wernicke bölgesini andıran bölgeler için aşikardır. Bu bölgelerin benzerliği bilim adamlarını aprozodileri bazı afazilerin görüldüğü şekilde görmeye sevk etmiştir. Afazinin varlığı bir bireyde aprozodinin olabileceğinden daha sık telaffuz edildiğinden afaziler geleneksel olarak daha fazla araştırılmışlardır.

Afaziler dilin etkili unsurlarından ziyade dil modalitelerinde eksikliklerde kök saldıklarından beyin hasarının sebep olduğu altta yatan bozulmayı (yani doğru sözcüğü seçememe veya motor kontrole bağlı olarak konuşamama) karakterize etmek daha kolay olmuştur. Afazik araştırmayı sağ-sol analog eşleştirme ile birleştirmek araştırmacıların çeşitli aprozodilerin arkasındaki altta yatan süreç hakkında hipotezler üretmesini sağlamıştır. Ayrıca aprozodi ile ilişkili beyin bölgelerinin araştırılmasında beyin görüntüleme testleri dil üretiminin sağ yarım küre bölgelerinin hem lateralize hem dominant işlevi olup olmadığını belirlemek üzere yapılmıştır.

Aprozodi sağ yarım kürenin dominant bir işlevi olarak görülebilir çünkü affektif prozodide eksiklikler ve sağ beyin hasarı olanların kortekslerinde lezyonların dağılımı arasında kuvvetli korelasyon bulunmuştur.

Sol beyin hasarlı hastalarda kortikal lezyonların dağılımı ve bu hastalarda telaffuz edilen afazik eksikliklerin tipleri arasında hiçbir korelasyon bulunmamıştır. Sağ beyin hasarı olanlarla karşılaştırıldığında sol beyin hasarı olanlarda affektif prozodik bilgiye hastanın yanıt verme yeteneğindeki farklılıklar nedeniyle aprozodi sağ yarım kürenin lateralize bir işlevi olarak görülebilir.

Sol yarım kürede affektif prozodik eksiklikleri olan hastalar (disprozodik hastalar) iletilen diğer dilsel bilgi basitleştirildiğinde, yani hastanın esasen bir etkileşimin içindeki prozodik bilgiyi belirlemesini gerektirdiğinde, prozodik bilgiyi anlamada ve tekrarlamada iyileşme göstermişlerdir. Azaltılmış dilsel işleme talepleri altında etkili prozodik bilginin işlenmesindeki bu iyileşme sağ beyin hasarı olan hastalarda gerçekleşmemiştir.

Çeşitleri

Motor 

Motor aprozodi hastanın duygusal göstergeleri, esasen prozodi veya yüz ifadeleri yoluyla üretememesi veya taklit edememesi ile karakterize olur. Yalnız motor aprozodi sergileyenler yine de bir başkası tarafından söylendiğinde affektif prozodiyi anlayabilirler ama aynı şekilde yanıt veremezler. Bunun affektif prozodinin icra seviyesindeki problemlere bağlı olarak gerçekleştiğine inanılır. Hastanın hangi duyguyu üretmek istediğine dair bir anlayışı olabilir ama beynin motor bölgelerindeki hasar affektif prozodinin dile dökülmesinde bozulmaya sebep olur. 

Duyusal 

Reseptif aprozodi olarak da anılan duyusal aprozodi hastanın duygusal el kol hareketlerini kavrayamaması veya tekrarlayamaması ile karakterize olur. Reseptif aprozodili bir hastada sunulan duyguları tanımada güçlük de vardır. Duyusal aprozodinin uç vakalarında hasta vurgu ve tonlamadaki değişiklikleri seçmede güçlük yaşayabilir. 

Karışık 

Karışık aprozodi diğer aprozodi biçimlerinin kombinasyonları ile karakterize olur. Aprozodik bireyin sık sık farklı aprozodiler arasında değişen yoğunluk derecelerinde karışık aprozodi sergilemesi olasıdır. 

Ekpresif 

Ekspresif aprozodi, hasta amaçlanan duygusal ipuçlarını, motor seviyeden ziyade bilişsel seviyede bunları üretememesi nedeniyle etrafındakilere düzgün bir şekilde yaratamadığında gerçekleşir. Ekspresif aprozodinin, tıpkı aynı bölgedeki dominant yarım kürede hasarları olan hastaların doğru sözcüğü seçme yeteneklerinin azalmış olmasıyla aynı şekilde bir duygusal lügat yokluğundan kaynaklandığına inanılır.

Teşhisi

Duygusal Bataryalar 

Duygusal Bataryalar hastalardan çeşitli cümleleri spesifik duygusal göstergelerle okumalarını istenmesinden oluşur. Performansları bir uzman tarafından aprozodik olup olmadıklarını belirlemek için sübjektif olarak analiz edilir. Analiz çoğunlukla iki uzman tarafından bağımsız olarak yapılır, hakemlerden birisi yüz işaretlerini hala kullanabilir durumdaysa görüşmede hazır bulunmaz. 

Değerlendirme Anketi 

Aprozodiyi test etmek için uygulanan bir başka yöntem hastaya yakın olanların doldurduğu anketlerdir. Aprozodiden şüpheleniliyorsa hastaya bakan doktorlar ve hemşirelerden de anket doldurmaları istenir.  Bu teşhis yöntemi tek bir teşhis aracı olarak kullanılmaktansa aprodozi bataryasının uygulanıp uygulanmayacağının bir göstergesi olarak kullanılır. Aprozodinin daha fazla hastalığın bir yan etkisi olduğu ortaya çıktıkça anketlerin uygulanmasının daha da yaygınlaşması beklenmektedir. 

Aprozodi- Disprozodi 

Konuşma fonksiyonları ile ilgili beyin görüntüleme çalışmaları aprozodi ve disprozodi arasında ince farklılıklara ışık tutmuştur. Bunlar aasındaki önemli farklılıklar esasen sol veya sağ yarım küreye ait olarak karakterize olan işlevlerden kaynaklanmaktadır. İşlevlerin bir kaçı karşılık gelen yarım kürelerin dominant ve lateralize işlevleri olarak tanımlanmışken bazılarının iki yarım küre arasındaki iletişimden doğduğu bulunmuştur. Affektif prozodiyi ifade etmek veya affektif prozodiye alıcı olmak disprozodi ve aprozodide benzerken bunların nitelendirilmesindeki önemli bir fark dominanta karşı dominant olmayan yarım küre hasarıdır.

Etkileri

Duyguları ifade etme ve anlama yeteneğinin kaybı aprozodi yaşayanlar için sakatlayıcı bir şeydir. Yaşamları üzerinde çok büyük etkisi vardır ve başkalarıyla günlük etkileşimlerini etkiler. Çoğunlukla göz ardı edilse de affektif prozodi doğru sözcükler oluşturma ve anlama yeteneği kadar iletişimin ayrılmaz parçasıdır. Aşırı aprozodi vakaları sergileyen hastalar monoton bir şekilde konuşurlar ve vurgu veya tonlamada değişiklikleri çok az veya hiç fark edemezler.

Tedavisi

Bildirilen aprozodi vakalarının nadir olması nedeniyle yalnız bir kaç laboratuvar aprozodinin tedavi yöntemlerini araştırmaktadır. Aprozodinin tedavileri hakkında en büyük çalışma yalnız on dört bireyden oluşuyordu ve sonuçta bir tedavinin diğeri ile karşılaştırılmasında istatistiksel önemi rapor etmek için numune boyutları çok küçüktü. Ama bu çalışmadan elde edilen veriler bir takım sonuçlar verdi ve prozodi araştırmasının bir sonraki tekrarında kullanılmaktadır.

Yöntemleri

İki ana tedavi biçimi biliş esaslı ve taklit esaslıdır. Bilişsel tedaviler aprozodililerin ‘duygusal alet çantalarını’ yeniden kurmaya teşebbüs ederler. Bu tedavinin temelinde belirli bir senaryo için seçilebilecek tanımlanmış bir duygusal yanıtlar takımının mevcut olduğu inancı yatar. Doğru duygusal yanıtın seçilmesi bir nesneyi tarif ederken doğru sözcüğü seçmeye benzetilebilir ve bu eksiklik Broca Afazisine benzetilebilir, ama duygular için. Taklitçi tedaviler hem sese hem yüze ait duygusal ifadelerin üretimine karışan motor sistemlerin ‘marşına basma’ya yardımcı olmayı dener. Bu tedavinin temelinde ekspresif prozodinin motor öğelerinden sorumlu yolların hasara uğramış olduğuna inanç bulunur. Motor hasarın icra seviyesinin yanında planlama seviyesinde de gerçekleştiği varsayımında bulunulur.

İlerleme

Tedavi yöntemleri aprozidililere en faydalı tedaviye ulaşmak için birkaç tekrar yoluyla değerlendirilmekte ve değiştirilmektedir. Aprozidi tedavisinin ilerlemesi üzerinde en büyük sınırlama numune büyüklüğü olsa da bazı önemli verilerin birbirini takip eden her bir çalışma aşamasını etkilediği bulunmuştur. Halihazırda Florida Üniversitesindeki Rosenbek laboratuvarı aprozodi tedavisinin en dikkat çeken etkilerine daha fazla ışık tutma çabasıyla randomize bir şekilde verilen bilişsel-dilsel ve taklitçi terapilerin kombinasyonlarına dayanan tedavi çalışmasının yeni bir aşamasındadır.