• İçindekiler
• Nedir
• Belirtileri
• Sebepleri
• Risk Faktörleri
• Komplikasyonları
• Muayenesi
• Testleri
• Tedavisi
• Yaşam Tarzı

Nedir

Kemo beyin, kanser tedavisi sonrası ortaya çıkabilen düşünme ve hafıza sorunlarını tanımlamak için hayatta kalanların yaygın olarak kullandığı bir terimdir. Kemo beyin aynı zamanda kemo bulanıklık, bilişsel değişiklikler veya bilişsel işlev bozukluğu olarak da adlandırılır.

Kemo beyin yaygın olarak kullanılan bir terim olmasına rağmen yanıltıcıdır. Kemoterapinin, kanser sonrası hayatta kalanlarda görülen konsantrasyon ve hafıza sorunlarının nedeni olduğu henüz kesin değil. Ayrıca kanserden sonra hafıza sorunu yaşayanların birçoğu bilişsel testlerde yüksek puan alarak doktorlarda kemo beynin gerçekten var olup olmadığı konusunda merak uyandırdılar. 

Birçok soruya rağmen genellikle kemo beyin olarak adlandırılan hafıza sorunlarının, kanserin ve/veya tedavisinin moral bozucu ve zayıflatıcı bir yan etkisi olabileceği açıktır. Bu durumu anlamak için daha fazla çalışma gereklidir.

Belirtileri

Kemo beyin işaret ve belirtileri şunlar olabilir:

• Olağandışı düzensiz olmak
• Akıl karışıklığı
• Konsantrasyon güçlüğü
• Doğru sözcüğü bulma zorluğu
• Yeni beceriler edinme güçlüğü
• Çoklu görevlerde zorlanma
• Yorgunluk
• Zihinsel belirsizlik hissi
• Kısa dikkat süresi
• Kısa süreli bellek sorunları
• Rutin görevleri yerine getirmenin normalden daha uzun sürmesi
• Sözel bellekte sorun yaşamak, örneğin bir konuşmayı hatırlamak
• Görsel bellekte sorun yaşamak, örneğin bir görüntü ya da kelime listesini hatırlamak

Bilişsel veya hafıza sorunlarının belirtileri kişiden kişiye değişir ve genellikle geçicidir, çoğunlukla kanser tedavisinin tamamlanmasından sonraki iki yıl içinde azalır.

Ne zaman doktora gitmelisiniz?

Eğer hafıza zorluğu ya da düşünme sorunları yaşıyorsanız doktorunuzla görüşün. Belirtilerinizin günlüğünü tutabilirsiniz böylece doktorunuz hafıza sorunlarınızın günlük hayatınızı nasıl etkilediğini daha iyi anlayabilir.

Sebepleri

Kanser sonrası hayatta kalanlarda görülen hafıza sorunlarının sebebi henüz tam olarak belli değildir. Ancak kanserle ilgili nedenleri şunlar olabilir:

Kanser tedavileri

• Kemoterapi
• Hormon tedavisi
• Immünoterapi (Bağışıklığı artırıcı tedavi)
• Radyoterapi
• Ameliyat

Kanser tedavisi yan etkileri

• Anemi
• Yorgunluk
• Enfeksiyon
• Menopoz
• Beslenme bozuklukları
• Uyku problemleri, örneğin uykusuzluk

Kanser tanı ve tedavisine verilen duygusal tepkiler

• Kaygı
• Depresyon

Diğer nedenler

• Kemo beyne kalıtsal yatkınlık
• Ağrı kesici ilaçlar gibi kanserle ilgili diğer belirti ve bulgular için alınan ilaçlar

Risk Faktörleri

Kanser sonrası hayatta kalanlar için hafıza sorunları riskini artırabilen faktörler şunlardır:

• Beyin kanseri
• Doğrudan merkezi sinir sistemine uygulanan kemoterapi
• Kemoterapiyle birlikte tüm beyne uygulanan radyoterapi
• Yüksek dozlarda kemoterapi veya radyasyon
• Beyne ygulanan radyoterapi
• Kanser tanı ve tedavisi sırasında çok genç yaşlarda olmak

Komplikasyonları

Belirtilerin şiddet ve süresi nedeniyle kemo beynin bazen kişiden kişiye göre değişiklik gösterdiği belirtilir. Kanser sonrası iyileşenlerin bazıları işlerine geri dönebilir fakat bu kişiler çoğu zaman işlerinin fazladan zaman ve konsantrasyon gerektirdiğini düşünürler. Bazılarının ise işe dönmeleri mümkün olmaz.

Eğer işinizi yaparken zorlanmanıza neden olan ciddi bellek veya konsantrasyon sorunları yaşıyorsanız bunu doktorunuza anlatın. Mevcut işinize alışmanıza veya yeni bir iş bulmak için güçlü yanlarınızı belirlemenize yardımcı olabilecek bir meslek hastalıkları uzmanına sevk edilebilirsiniz.

Nadir durumlarda, hafıza ve konsantrasyon sorunları olan kişiler çalışamayacak durumda olabilirler, bu durumda maluliyet ödeneği için kayda alınmalıdırlar. Sağlık ekibinizden, bir onkolojik sosyal hizmet uzmanı veya seçeneklerinizi anlamanıza yardımcı olabilecek benzer bir profesyonele sevkinizi isteyin.

Muayenesi

Eğer şu anda kanser tedavisi görüyorsanız, belirti ve bulgular hakkında bir onkologla konuşun. Eğer tedavi sürecini yeni tamamladıysanız, işe aile doktorunuz veya bir pratisyen hekimden bir randevu alarak başlayabilir. Ancak bazı durumlarda bir randevu almak için aradığınızda, insanlara hafıza güçlükleriyle başa çıkmakta yardımcı olmakta uzmanlaşmış bir profesyonele yönlendirilebilirsiniz.

Randevular kısa olabileceğinden ve genellikle değinecek çok konu olduğundan randevunuza önceden hazırlanmak iyi bir fikirdir. Aşağıda randevunuza nasıl hazırlanacağınız ve doktorunuzdan ne bekleyeceğiniz hakkında bazı yardımcı bilgiler sıralanmıştır.

Ne yapabilirsiniz?

• Hafıza hatalarınızın günlüğünü tutun. Hafıza sorunu yaşadığınız durumu veya durumları detaylarıyla tanımlayın. Ne yaptığınızı ve ne çeşit bir zorlukla karşılaştığınızı not edin.
• Aldığınız bütün ilaçların bir listesini yapın. Bunların yanına aldığınız vitaminler ya da tamamlayıcıları da ekleyin.
• Eğer mümkünse, yanınızda bir aile bireyi ya da bir arkadaşınızı da randevuya getirin ya da bir kayıt cihazı alın. Bazen randevu sırasında sağlanan tüm bilgileri özümsemek zor olabilir. Size eşlik eden biri kaçırdığınız ya da unuttuğunuz bir şeyi hatırlayabilir. Doktorunuzla yaptığınız konuşmayı kaydedin, böylece daha sonra tekrara dinleyebilirsiniz.

Doktorunuza sormak istediğiniz soruları not alın.

Doktorunuzla geçireceğiniz zaman sınırlıdır, bu nedenle soracağınız soruların listesini önceden hazırlayarak zamanınızı daha verimli kullanabilirsiniz. Zamanın yetmemesi olasılığına karşı sorularınızı en önemliden en az önemliye doğru sıralayın. Kemo beyin için doktorunuza sorabileceğiniz bazı temel sorular şunlardır:

• Belirtilerin en olası sebebi ne olabilir?
• Belirtiler genel anlamda ne kadar uzun sürüyor?
• Yaşadığım belirtilerin kanser tedavisi kaynaklı olup olmadığını belirlemeye hangi tip testler yardımcı olabilir?
• Bir nöropsikologa görünmeli miyim? Bunun maliyeti ne olur ve sigortam bunu kapsar mı?
• Belirtilerim için en iyi tedavi ne olabilir?
• Hafıza sorunlarımı iyileştirmeye yardımcı olmak için, önerdiğiniz tedavilere ek olarak benim yapabileceğim şeyler var mı?
• Yanımda götürebileceğim herhangi bir broşür veya basılı başka bir doküman var mı? Hangi web sitelerini tavsiye edersiniz?
• Bir takip ziyareti için plan yapmalı mıyım?

Doktorunuza danışmak için hazırladığınız sorulara ek olarak, randevu sırasında anlamadığınız bir şey olursa sormaktan çekinmeyin.

Doktorunuzdan bekleyebilecekleriniz

Doktorunuz büyük olasılıkla size birkaç soru soracaktır. Bu soruları yanıtlamak için hazır olmak, açıklığa kavuşturmak istediğiniz diğer noktalar için size zaman kazandırır. Doktorunuz şunları sorabilir:

• Bu belirtileri ilk olarak ne zaman yaşamaya başladınız?
• Belirtileriniz sürekli mi yoksa ara sıra mı ortaya çıkıyor?
• Belirtiler günlük yaşamınızı nasıl etkiliyor?
• Belirtilerinizi iyileştiriyor gibi görünen birşey var mı, varsa nedir?
• Belirtilerinizi kötüleştiriyor gibi görünen birşey var mı, varsa nedir?

Bu sırada siz ne yapabilirsiniz?

Belirtilerinizi bir günlüğe kaydedin. Hafıza sorunlarının oluştuğu günün zamanını ve durumu da not etmeyi unutmayın. Belirtilerinizin gidişatı dotorunuzun belirtilere neyin sebep olduğunu ve bununla nasıl başa çıkacağınızı anlamasına yardımcı olabilir.

Testleri

Kemo beyinle ilgili hiç bir açık tanım yoktur, bu nedenle hastalığı teşhis etmek için herhangi bir test bulunmuyor. Kanserden kurtulanlan ve belirtileri yaşayanlar genellikle hafıza testlerinde normal aralıkta puanlar alır. 

Doktorunuz hafıza sorunlarının diğer sebeplerini ekarte etmek için kan testleri, beyin taramaları veya başka testler önerebilir. Ama belirtiler için hiçbir belirgin neden bulunamıyorsa, doktorunuz sizi hafıza değişimleriyle başa çıkmanızda size yardım edebilecek bir uzmana yönlendirebilir.

Tedavisi

Kemo beyin hastalığının sebepleri açık değildir ve belirli bir tip tedavi saptanmıştır. Çoğu durumda kanserle ilgili hafıza problemleri geçicidir; bu nedenle tedavi süreci, sonunda azalana kadar belirtilerle baş etme üzerinde yoğunlaşır.

Kanserle ilgili hafıza problemleri için standart bir tedavi geliştirilmemiştir. Hastalığın belirtileri ve şiddeti, kişiden kişiye çok farklı olduğundan doktorunuz bununla baş etmek üzere bireyselleştirilmiş bir yaklaşım geliştirmek için sizinle birlikte çalışacaktır.

• Hafıza sorunlarının diğer nedenlerini kontrol altına almak

Kanser ve kanser tedavisi; kansızlık, depresyon, uyku sorunları ve erken menopoz gibi hafıza sorunlarına yol açabilecek başka durumlara da yol açabilir. Diğer faktörlerin kontrolü bu belirtilerle başa çıkmayı kolaylaştırabilir.

• Hafıza değişimlerine uyum sağlamayı ve başa çıkmayı öğrenmek

Hafıza ve düşünmeyi etkileyen durumları teşhis ve tedavi etme konusunda uzmanlaşmış bir nöropsikolog, kemo beyinle başa çıkmanıza yardımcı olacak bir plan oluşturabilir. Doktorlar bazen bunu, bilişsel rehabilitasyon ya da bilişsel iyileştirme olarak adlandırır.

Hafıza değişikliklerine uyum sağlamayı ve bunlarla başa çıkmayı öğrenmek şunları içerebilir:

• Beyninizi eğitmek için tekrarlayan egzersizler. Hafıza ve düşünce egzersizleri kemo beyin hastalığına katkıda bulunabilen kopuk devreleri tamir etmeye yardımcı olabilir.
• Hafıza sorunlarına nelerin sebep olabileceğini izlemek ve anlamak. Hafıza sorunlarınızı dikkatli bir şekilde izlemek, ortaya farklı başa çıkma yöntemlerini çıkarabilir. Örneğin; aç ya da yorgunken dikkatiniz daha kolay dağılıyorsa, gün içinde kendinizi en iyi hissettiğiniz saatlere, fazladan konsantrasyon gerektiren zor işlerinizi koyabilirsiniz.
• Başa çıkma yöntemlerini öğrenmek. Konsantre olmanıza yardımcı olması için günlük işleri yapmanın yeni yollarını öğrenebilirsiniz. Örneğin, not almayı ya da okuduğunuz bir yazılı materyalin bir taslağını yapmayı öğrenebilirsiniz. Ya da bir terapist size konuşmaları hafızaya işlemenize ve daha sonra bunlara tekrar erişmenize yardımcı olabilecek konuşma yöntemlerini öğretebilir.
• Rahatlama teknikleri. Stresli durumlar, hafıza sorunlarını daha muhtemel hale getirebilir. Ve hafıza sorunları stresli durumlara da yol açabilir. Bu döngüyü sona erdirmek için rahatlama tekniklerini öğrenebilirsiniz. İlerleyici kas gevşetme gibi teknikler, stresi tanımlamanıza ve onunla başa çıkmanıza yardımcı olabilir.

İlaçlar

Kemo beyin tedavisi için onaylanmış bir ilaç yoktur. Ancak doktorunuzla birlikte bazı faydalar sunabileceğinde hemfikirseniz, mevcut olabilecek diğer durumlar için onaylı ilaçlar kullanabilirsiniz.

Bu belirtilerin görüldüğü kişilerde kullanılabilecek bazı ilaçlar şunlardır:

• Metilfenidat içeren ilaçlar, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB)  yaşayan hastaların kullandığı ilaçlar
• Donepezil etken madde içeren ilaçlar, Alzheimer hastalığı olanlarda kullanılan bir tip ilaç
• Modafinil, uyku bozuklukları olan bazı kişilerde kullanılan bir ilaç

Bu ilaçların bu tip hafıza sorunları olanlar için yararlı olup olmadığı ya da nasıl yardımcı olduğunu anlamak için daha fazla çalışma gerekiyor. 

Alternatif tıp

Kemo beyin için hiçbir alternatif tedavi bulunamamıştır. Eğer belirtiler için alternatif tedaviler denemeyi düşünüyorsanız, risk ve yararlarını doktorunuzla tartışın. Diğer bellek sorunu tipleri için kullanılan ve kemo beyin için de yararlı olduğu söylenen alternatif tedaviler şunlardır:  

• Ginkgo. Ginkgo yaprağı içeren takviyeler, bazı yaşlı erişkinlerde yaşa bağlı bellek sorunlarının tedavisinde umut vaat ediyor, fakat bu konuda daha fazla çalışmaya ihtiyaç var. Ginkgo takviyeleri genellikle güvenli olmakla beraber takviyeler, kan sulandırıcılar gibi bazı yaygın ilaçların etkisini azaltabilir. Ginkgo takviyelerine başlamadan önce doktorunuzla konuşun.
• E vitamini. E vitamini, beyin hücreleri için yararlı olabilir fakat bu konuda da daha fazla çalışmaya ihtiyaç var. E vitamini takviyesi genellikle tavsiye edilen dozlarda alındığında güvenlidir, ancak kan sulandırıcılar ve kemoterapi ilaçları da dahil olmak üzere yaygın kullanılan ilaçların etkisini azaltabilir. Sebze yağları ve yumurta gibi E vitamini bakımından zengin besinleri seçmek daha kolay ve daha güvenli olacaktır.

Yaşam Tarzı

Kemo beyin belirtilerini hafifletmek için kendi kendinize atabileceğiniz adımlar mevcut. Örneğin şunları deneyebilirsiniz:

• Çalışma ortamınız için neler yapabileceğinizi kontrol edin. Gürültü ve kargaşa dikkatinizi dağıtıyorsa, konsantre olabileceğiniz sessiz bir köşe bulmaya çalışın. Hafif müzik diğer gürültüleri bastırmada size yardımcı olabilir.
• Başarı için kendinizi hazırlayın. Konsantrasyon gerektiren karmaşık bir görevle uğraşmaya başlamadan önce, başarı için yüksek şansınız olacağını garanti eden adımlar atın. Yemek yiyin, böylece açlık dikkatinizi dağıtmayacaktır. Genellikle günün en uyanık olduğunuz saati ya da saatleri seçin. İyi bir gece uykusu alın. Bir plan yapın, böylece görevi tamamlamak için nelere ihtiyacınız olacağını bilirsiniz.
• Düzenli olun. İşlerinizi takip etmek için takvim ya da ajanda kullanın. Bu şekilde bir randevu veya yapılacaklar listenizdeki bir öğeyi unutup unutmadığınızı merak etmek için fazladan zaman harcamazsınız. Unutabileceğiniz her şeyi ajandanıza yazın. Hem evde hem de iş yerinde organize olmayı öncelikli bir iş haline getirin. Organize bir çalışma alanınız olması, başarmanız gereken işler üzerinde daha az zaman harcamanız anlamına gelir.
• Zihninizi, dikkat dağıtan şeylerden temizleyin. Dikkat dağıtıcı düşünceler ortaya çıktığı zaman bunları ajandanıza yazın. Düşüncelerinizi kaydetmek bunları hızlı bir şekilde temizlemenize ve daha sonra bunları hatırlayacağınızdan emin olmanıza yardımcı olacaktır.
• Sık mola verin. İşlerinizi üstesinden gelebileceğiniz şekilde parçalara bölün ve her bölümü tamamladığınızda bir mola verin. Kendinize kısa bir dinlenme süresi ayırın, böylece daha sonra devam edebileceksiniz.
• Beyin egzersizi yapın. Beyin egzersizi olarak çapraz bulmaca veya sayı oyunlarını deneyin. Bir müzik aleti çalmayı öğrenme veya bir dil öğrenme gibi yeni bir hobi edinin ya da yeni bir beceri geliştirin.
• Vücut egzersizi yapın. Tempolu yürüyüş gibi orta seviyede egzersizler; stres, yorgunluk ve depresyon ile baş etmenize yardımcı olabilir. Bunların hepsi hafıza sorunlarına yol açabilir. Son zamanlarda aktif değilseniz, öncelikle doktorunuzdan onay alın. Yavaş yavaş başlayın ve haftanın çoğu günü en az 30 dakika kadar çalışın.

Başa çıkma ve destek

Kemo beyin belirtileri çoğu zaman moral bozucu ve zayıflatıcı olabilir. Zaman içinde, uyum sağlamak için yollar bulacaksınız, böylece yoğunlaşmak kolaylaşabilir ve hafıza sorunları kaybolabilir. Kanserden kurtulanların çoğu için, hafıza sorunları tedaviden sonraki iki yıl içinde azalır. O zamana kadar, başa çıkma yolları vardır. Şunları deneyebilirsiniz:

• Hafıza sorunlarının herkesin başına gelebilir, öncelikle bunu anlayın. Hafıza değişiklikleriyle başa çıkmak için geliştirdiğiniz en iyi stratejilere rağmen, ara sıra sapmalar olabilir. Ancak bu herkese olabilir. Kanser tedavisine bağlı hafıza değişiklikleri üzerinde çok az kontrole sahip olduğunuzda, aşırı yorgunluk, dikkat dağınıklığı ya da düzensiz olma gibi herkes için ortak olan hafıza sorunu sebeplerini kontrol edebilirsiniz.
• Her gün rahatlamak için zaman ayırın. Stres, hafıza ve konsantrasyon sorunlarına katkıda bulunabilir. Her gün egzersiz yapmak, müzik dinlemek, meditasyon yapmak ya da günlük yazmak gibi stres önleyici faaliyetler için zaman ayrırın.
• Belirtileriniz hakkında başkalarına karşı dürüst olun. Kemo beyin belirtileri hakkında size yakın olan insanlara karşı açık ve dürüst olun. Belirtilerinizi anlatın ve aynı zamanda arkadaşlarınız ve ailenizin yardımcı olabileceği konularda yardım talep edin. Örneğin, bir arkadaşınızdan telefon ve e-posta yoluyla planları size hatırlatmasını isteyebilirsiniz.