• İçindekiler
• Nedir
• Belirtileri
• Sebepleri
• Risk Faktörleri
• Komplikasyonları
• Muayenesi
• Testleri
• Tedavisi
• Yaşam Tarzı
• Önleme

Nedir

Şizofreni

Şizofreni, insanların gerçekliği anormallik olarak yorumladığı bir grup ciddi beyin rahatsızlığıdır. Şizofreni, halüsinasyon, delüzyon, bozuk düşünce ve davranışların bazı kombinasyonları ile sonuçlanabilir. Şizofrenisi olan insanların normal hareket etme ve kendilerine bakabilme kabiliyetleri zamanla kötüye gitmektedir.

Bazı popüler inançların tersine, şizofreni kişilik bölünmesi veya çoklu kişilik değildir. “Şizofreni” kelimesi “aklın bölünmesi” anlamında gelmez; ancak duygu ve düşüncelerin olağan dengesinin bozulmasına göndermede bulunur.

Şizofreni hayat boyu tedavi gerektiren kronik bir durumdur.

Belirtileri

Belirtiler

Şizofreni belirtileri diğer ruhsal hastalıklara da dayandırılabilir ve hiçbiri bir şizofreni teşhisini tam olarak saptayamaz. Erkeklerde, şizofreni belirtileri genellikle ergen yaşlarda veya 20’li yaşlarda başlar. Kadınlarda şizofreni belirtileri genel olarak 20’li yaşlarda veya 30’ların başında başlamaktadır. Çocuklara veya 40 yaş üzerindekilere şizofreni teşhisi konulması pek yaygın bir durum değildir.

Şizofreninin belirtileri genellikle pozitif, negatif veya kognitif olarak üç kategoriye ayrılmaktadır.

Pozitif belirtiler

Şizofrenide pozitif belirtiler, normal fonksiyonların aşırılığını veya bozukluğunu yansıtır. Bu aktif, anormal belirtiler arasında şunlar yer alabilir:

• Sanrılar (Delüzyonlar). Bu inançlar gerçekliğe dayanmaz ve genellikle algı ve deneyimlerin yanlış yorumlanmasını içerir. Şizofrenik belirtilerin en yaygını bunlardır.
• Halüsinasyonlar. Halüsinasyonlar duyuların herhangi birinde gerçekleşebilse de, bu belirtiler var olmayan şeyleri görmeyi ve duymayı içerir. Şizofrenisi olan insanlarda en yaygın olan halüsinasyon, sesler duymaktır.
• Düşünce bozukluğu. Konuşmada veya düşünceleri organize etmede yaşanan zorluklar, konuşmayı yarıda kesme veya “kelime salatası” olarak adlandırdığımız anlamsız kelimeleri bir araya getirmeyle sonuçlanabilir.
• Düzensiz davranışlar. Bu durum, çocukça aptallıklardan öngörülemeyen gerginliklere kadar pek çok yolla kendini gösterebilir.

Negatif belirtiler

Negatif belirtiler, olağan özelliklerin azalmasını veya yok olmasını yansıtır. Pozitif belirtilerden aylar veya yıllar önce meydana çıkabilirler. Negatif belirtiler arasında şunlar sayılabilir:

• Günlük aktivitelere ilginin azalması
• Duygusuz gibi görünme
• Aktiviteleri planlama veya gerçekleştirme kabiliyetinin azalması
• Kişisel hijyene özen göstermeme
• Sosyal anlamda geri çekilme
• Motivasyon kaybı

Kognitif belirtiler

Kognitif belirtiler düşünce süreçleriyle ilgili problemleri içerir. Bu belirtiler şizofrenide kişiyi en fazla edilgenleştiren belirtiler olabilir; çünkü sıradan günlük işleri gerçekleştirme kabiliyetine ket vururlar. Şizofrenisi olan bir insan bu belirtilerle doğmuş olabilir; ancak rahatsızlık başladığında bu belirtiler daha kötüye gitmeye başlayabilir. Bunlar arasında:   

• Bilgiyi anlamada problemler
• Dikkat odaklamada zorluklar
• Hafıza problemleri, vardır.

Etkili belirtiler

Şizofreni, depresyon ve ruhsal dengesizliklere yol açarak ruh halini de etkileyebilir. Buna ek olarak, şizofrenik insanlar genellikle uygunsuz ve tuhaf görünerek diğerlerinin kendilerinden kaçmasına sebep olurlar ve bu da sosyal izolasyona yol açar.

Doktora ne zaman gidilmeli?

Şizofrenisi olan insanlar genellikle yaşadıkları zorlukların ruhsal rahatsızlıktan kaynaklandığı ve bu hastalığın tıbbi yardım gerektirdiği konusunda bilinçsizdir. Bu nedenle onlara yardım etmek genellikle aileye veya arkadaşlara düşer.

Şizofrenik olduğu düşünülen birine yardım etmek

Eğer tanıdığınız birinin şizofreni belirtileri taşıyor olabileceğini düşünüyorsanız, endişeleriniz hakkında onunla konuşun. Kimseyi profesyonel yardım almaya zorlayamasanız da, cesaret ve destek vererek yakınınızın uzman bir doktor veya ruhsal sağlık danışanı bulmasına yardım edebilirsiniz.

Eğer yakınınız kendisi ve çevresindekiler için tehlike arz ediyor veya yeme-içme, giyinme ve barınma gibi ihtiyaçlarını karşılayamıyorsa polisi veya diğer acil bakım görevlilerini aramanız gerekebilir. Bazı durumlarda ilkyardım hastanesi de gerekli olabilir. Ruh sağlığı tedavileri için zorunlu taahhüt kanunları ülkeden ülkeye değişiklik göstermektedir. Detaylar için yakınınızdaki toplum ruh sağlığı merkezleri veya polis merkezlerine başvurabilirsiniz.

İntihar düşünceleri

Şizofrenisi olan insanlarda intihar düşünceleri ve davranışları yaygındır. Bir yakınınızın intiharı planladığını biliyor veya düşünüyorsanız acil yardıma başvurun. Bir doktorla, ruh sağlığı görevlisiyle veya bir sağlık uzmanıyla iletişime geçin.

Sebepleri

Sebepler

Şizofreniye neyin sebep olduğu bilinmemektedir; ancak araştırmacılara göre genetik ve çevrenin bir kombinasyonu hastalığın gelişmesine katkıda bulunmaktadır.

Nörotransmitterler (sinir iletici) dopamin ve glutamatın da dahil olduğu belirli doğal yollarla oluşan beyin kimyasalları ile ilgili problemler de şizofreniye etki edebilir. Nörolojik görüntüleme çalışmaları, şizofrenisi olan insanların beyin yapısı ve merkezi sinir sistemindeki değişiklikleri göstermektedir. Araştırmacılar bu değişikliklerin önemi hakkında emin olmasalar da bunlar şizofreninin bir beyin hastalığı olduğu konusundaki delilleri desteklemektedirler.

Risk Faktörleri

Risk Faktörleri

Şizofreniye tam olarak neyin sebep olduğu bilinmese de, araştırmacılar şizofreniyi geliştirme veya tetikleme riski taşıyan bazı faktörleri belirlemişlerdir. Bunlardan bazıları aşağıdakilerdir:

• Ailede şizofreni geçmişi olması
• Rahimdeyken, özellikle de birinci veya ikinci aylık evrelerde, virüs, toksin veya yanlış beslenmeye maruz kalmak.
• Stresli hayat koşulları
• Babanın yaşlı olması
• Ergenlik döneminde ve gençlikte psikoaktif ilaçlar kullanmış olmak.

Komplikasyonları

Komplikasyonlar

Şizofreni, tedavi edilmezse her alanı etkileyen yasal ve finansal problemlerin yanı sıra aynı zamanda ciddi duygusal, davranışsal problemler ve sağlık problemleri ile sonuçlanabilir. Şizofreninin sebep olabileceği veya şizofreni ile bağlantılı olabilecek komplikasyonlar arasında şunlar bulunmaktadır:

• İntihar
• Kendini yaralamak gibi kendine zarar verecek davranışlar
• Depresyon
• Alkol, hap ve reçete ilaçlarının kötüye kullanımı
• Muhtaçlık
• Evsizlik
• Aile içi çatışmalar
• İşe veya okula devam edememe durumu
• Antipsikotik ilaçlardan kaynaklanan sağlık problemleri
• Şiddet suçu kurbanı veya faili olmak
• Genellikle aşırı sigara tüketiminden kaynaklanan kalp hastalıkları

Muayenesi

Randevuya Hazırlanırken

Ruhsal hastalığı olan biri için yardım arıyorsanız, onun aile doktorunu veya bir pratisyen doktoru ziyaret ederek başlayabilirsiniz. Ancak bazı durumlarda bir randevu ayarlamak için aradığınızda direkt olarak bir psikiyatriste yönlendirilebilirsiniz.

Randevuya hazırlanarak gitmek iyi bir fikirdir. Burada size yardımcı olabilecek bazı bilgiler sunacağız:

Yapabilecekleriniz

• Yakınınızın yaşadığı her semptomu not alın. Randevuyu ayarlama sebebinizle bağlantılı gibi görünmese de tüm belirtileri yazın.
• Tüm önemli kişisel bilgileri not alın. Büyük stresler ve geçmişte yaşanmış değişiklikleri de ekleyin.
• Kullandığı tüm ilaçların bir listesini oluşturun. Vitamin ve diğer takviyeleri de ekleyin.
• Yakınınızla birlikte gidin. Bilgiyi ilk ağızdan duymak, neyle karşı karşıya olduğunuzu ve yakınınız için ne yapmanız gerektiğini bilmenizde size yardımcı olacaktır.
• Sormak istediğiniz her soruyu listeleyin.

Soruları randevudan önce hazırlamış olmak doktorunuzla geçireceğiniz zamanı iyi kullanabilmenizde size yardımcı olacaktır. Şizofreni için sorulabilecek bazı temel sorular aşağıdakileri içerir:

• Belirtilere veya bu duruma ne sebep oluyor olabilir?
• Bunun dışında, belirtilere ve bu duruma sebep olabilecek diğer olası sebepler neler olabilir?
• Ne tür testler gerekmektedir?
• Bu durum geçici mi yoksa kronik gibi mi görünüyor?
• En iyi hareket planı hangisidir?
• Önerdiğiniz öncelikli yaklaşımın alternatifleri neler?
• En iyi nasıl yardımcı ve destek olabilirim?
• Eve götürebileceğim herhangi bir broşür veya çıktı var mı? Hangi web sitelerini ziyaret etmemi tavsiye edersiniz?

Doktora sormak için hazırladığınız soruların haricinde, randevu sırasında anlayamadığınız bir şey olduğunda doktorunuza sormaktan çekinmeyin.

Doktordan neler beklenmeli?

Doktor, aşağıdakiler gibi birkaç soru sorabilir:

• Yakınınız belirtileri yaşamaya ne zaman başladı?
• Belirtiler sürekli mi görülüyor, ara sıra mı?
• Yakınınız intihardan bahsediyor mu?
• Yakınınız günlük yaşamında nasıl hareket ediyor – düzenli yemek yiyor mu, işe veya okula gidiyor, düzenli olarak banyo yapıyor mu?

Bu arada neler yapabilirsiniz?

Yakınınız intihardan bahsediyorsa, yemek, banyo ve benzeri temel ihtiyaçlarını karşılamıyorsa veya şiddet eğilimi gösteriyorsa hemen yardım arayın. Saldırgan bir tutum sergiliyorsa onu kendi başınıza kontrol altına almaya çalışmayın. Yardım için 112’yi veya en yakın acil servis numaralarını arayın.

Testleri

Teşhis

Doktorlar şizofreniden şüphelendiklerinde genel olarak tıbbi ve psikiyatrik geçmiş hakkında sorular sorar, fiziksel bir muayene uygular ve hastayı tıbbi ve psikolojik bir dizi muayeneden geçirirler. Bu muayene ve testler arasında şunlar yer almaktadır:

• Laboratuar testleri. Bunlar arasında, tam kan sayımı (Hemogram-CBC), benzer belirtilere neden olan diğer durumları ayırt etmek için diğer bir takım kan testleri, alkol ve uyuşturucu için tarama ve MR veya tomografi gibi görüntüleme çalışmaları yer almaktadır.
• Psikolojik değerlendirme. Bir doktor veya ruh sağlığı uzmanı, görünüşü ve davranışları gözlemleyerek ve düşünceler, ruh halleri, delüzyonlar, halüsinasyonlar, madde bağımlılığı, şiddet ve suç potansiyeli hakkında sorular sorarak ruhsal durumu ve psikoz durumunu değerlendirecektir.

Şizofreni için tanılayıcı kriterler

Şizofreni teşhisi konulabilmesi için kişinin, Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’ndaki kriterleri karşılaması gerekmektedir. Bu el kitabı Amerikan Psikiyatri Derneği tarafından yayımlanmakta ve ruh sağlığı uzmanları tarafından ruhsal durumları teşhis etmek amacıyla kullanılmaktadır.

Şizofreni teşhisi, diğer ruhsal hastalıkların elenmesi ve belirtilerin madde bağımlılığına, ilaçlara veya tıbbi duruma bağlı olmadığı kararının verilmesini gerektirir. Buna ek olarak kişinin şu özellikleri taşıması gerekmektedir:

• Kişide, delüzyon, halüsinasyon, konuşma bozukluğu, davranış bozukluğu veya katatonik davranışlar veya bir ay boyunca önemli bir süreliğine negatif belirtilerin varlığı gibi yaygın belirtilerdan en az iki tanesinin bulunması.
• Çalışma, okula gitme veya sıradan günlük görevleri yerine getirme kabiliyetlerinde önemli bir düşüş yaşama.
• En az altı ay boyunca belirtileri yaşamış olma.

Şizofreninin pek çok alt türü vardır; ancak herkes belirli bir kategoriye uymaz. Şizofreninin en yaygın beş alt türü şunlardır:

• Paranoid. Sanrılarlar ve halüsinasyonlarla şekillenen bu tür, genel olarak daha az fonksiyonel bozulma içerir ve iyileşme için en fazla ümit veren türdür.
• Katatonik. Bu alttürde değerlendirilenler diğerleriyle etkileşim içinde bulunmaz, tuhaf hareketler içine girer ve anlamsız mimikler ve aktivitelerle meşgul olurlar.
• Düzensiz. Düzensiz düşünceler ve uygunsuz duygu ifadeleriyle şekillenen bu tür, genellikle en fazla fonksiyonel düşüşü içerir ve en az düzelme umudu taşıyandır. 
• Farklılaşmamış. Bu tür, baskın belirtileri birden fazla alttürden gelen, en yaygın şizofreni türüdür.
• Kalıntı. Bu tür, belirgin pozitif belirtilerin olmadığı uzun dönemlerle şekillenir; ancak diğer belirtiler devam eder.

Tedavisi

Tedaviler ve İlaçlar

Şizofreni, belirtileri azalsa bile hayat boyu tedavi gerektiren kronik bir durumdur. İlaç ve psiko-sosyal terapi ile tedavi durumla baş etmeye yardımcı olabilir. Şiddetli belirtilerin görüldüğü kriz dönemleri veya anlarda, güvenliği, doğru beslenmeyi, yeterli uykuyu ve temel hijyeni sağlayabilmek için hastanede tedavi gerekli olabilir.

Genellikle tedaviyi şizofreni tedavisinde uzman bir psikiyatrist yönlendirir. Tedavi grubu aynı zamanda, psikologlar, sosyal görevliler ve psikiyatri hemşireleri ve muhtemelen günlük bakımı sağlayabilecek bir bakım sorumlusundan oluşabilir. Tam takım yaklaşımı şizofreni tedavisinde uzmanlaşmış kliniklerde sağlanabilir.

İlaçlar

İlaçlar şizofreni hastalığının temel taşıdır. Ancak şizofreni ilaçları nadir görülse de ciddi yan etkilere sebep olduğu için, şizofrenisi olan insanlar bu ilaçları kullanmaya isteksiz olabilirler.

Antipsikotik ilaçlar şizofreni hastalarının tedavisinde en fazla kullanılan ilaçlardır. Beyin nörotransmitterleri olan dopamin ve serotonini etkileyerek belirtileri kontrol ettikleri düşünülmektedir. Kişinin tedaviyle işbirliği içinde olması ilaç seçimini etkileyebilir. İsteksiz birine ilaç yerine iğne verilebilir. Heyecanlı biri ilk olarak, bir antipsikotik ile birleştirilerek verilebilen lorazepam gibi benzodiazepin ile sakinleştirilebilir.    

Atipik antipsikotikler

Yaygın olarak bu yeni ilaçlar tercih edilmektedir; çünkü geleneksel ilaçların yan etkilerine göre daha az riskli zayıflatıcı yan etkileri bulunmaktadır. Bu ilaçlar arasında şunlar bulunmaktadır:

• Aripiprazol
• Klozapin
• Olanzapin
• Paliperidon
• Ketiyapin
• Risperidon
• Ziprasidon

Atipik antipsikotik ilaçların yan etkileri arasında kilo alma, diyabet ve yüksek kan kolesterolü bulunmaktadır.

Geleneksel veya genel kullanımdaki antipsikotikler

Bu ilaçların, tekrar düzelme gösteremeyebilen hareket bozukluğu (tardif diskinezi) geliştirme ihtimalinin de dahil olduğu sürekli ve potansiyel olarak önemli nörolojik yan etkileri vardır. Bu ilaç gruplarının arasında şunlar yer almaktadır:

• Klorpromazin
• Flufenazin
• Haloperidol
• Perfenazin

Genel kullanımdaki bu antipsikotikler daha yeni olan eşdeğerlerinden genellikle daha ucuzdur, özellikle de patent dışı olanlar, ki bu uzun süreli tedavi gerektiren durumlarda oldukça önemli bir etkendir.

Belirtilerde iyileşme görülebilmesi, ilaçlara ilk başlandığı andan itibaren haftalar sürebilir. Genellikle antipsikotik ilaçlarla tedavinin amacı, belirtileri mümkün olan en düşük seviyede tutarak etkili bir şekilde kontrol etmektir. Psikiyatrist istenen sonuca ulaşabilmek için zaman içinde farkı ilaçları farklı dozajlarda ve farklı kombinasyonlarda deneyebilir. Antidepresanlar ve anti-anksiyete ilaçları gibi diğer ilaçlar da etkili olabilir.

Psikolojik tedaviler

İlaçlar şizofreni tedavisinin temel taşı olsa da, psikoz durumu azaldığında psikolojik tedaviler de önemli bir hal alır. Bu tedaviler arasında şunlar yer alabilir:

• Sosyal beceri çalışmaları. Bu çalışma iletişim ve sosyal etkileşimlere odaklanır.
• Aile terapisi. Bu terapi, şizofreni ile mücadele eden ailelere destek ve eğitim sağlar.
• Mesleki rehabilitasyon ve istihdam desteği. Bu çalışma şizofrenisi olan insanların iş bulmalarına ve işlerini korumalarına yardımcı olmaya odaklanır.
• Bireysel terapi. Stresle başa çıkmayı öğrenmek ve hastalığın kötüye gitmesi durumlarının erken uyarı belirtilerini tanımlayabilmek, şizofrenisi olan insanlara hastalıkla mücadele etmelerinde yardımcı olabilir.

Çoğu topluluğun, şizofrenili insanlara, işlerinde, barınmalarında, destek gruplarında ve kriz anlarında yardım etmek için programları vardır. Bir bakım sorumlusu veya sağlık ekibinden herhangi biri bu tür programlar bulunmasına yardımcı olabilir. Uygun bir tedavi yöntemiyle, şizofrenisi olan çoğu insan kendi durumuyla başa çıkabilir.

 

Yaşam Tarzı

Baş Etme ve Destek

Şizofreni gibi ciddi bir hastalıkla mücadele etmek, hem bu durumda olan kişi için hem de arkadaşlar ve aile için zorlu olabilir. Burada size şizofreni ile başa çıkabilmek için bazı yollar sunacağız:

• Şizofreni hakkında bilgi edinin. Durumla ilgili eğitim, hastalığı olan kişiyi tedavi planına bağlı kalması konusunda motive edebilir. Eğitim, aile ve arkadaşların durumu anlamasına ve hastalığı olan kişiye karşı daha şefkatli olmalarına yardımcı olabilir.
• Bir destek grubuna katılın. Şizofrenisi olan kişiler için destek grupları, aynı problemi yaşayan insanların bir araya gelmesini sağlayabilir. Destek grupları aynı zamanda aile ve arkadaşlara da başa çıkma konusunda yardımcı olabilir.
• Hedefe odaklanın. İyileşme hedefini aklından çıkarmamak şizofrenisi olan kişilerin motivasyonlarını yüksek tutmalarında yardımcı olabilir. Yakınınıza hastalıkla baş etmesi ve hedefi başarması için sorumluluk alması gerektiğini hatırlatın.
• Rahatlamayı ve stres yönetimini öğrenin. Hastalığı olan kişi veya yakınınız, meditasyon, yoga ve tai chi gibi stres azaltma yöntemlerinden yararlanabilir.

Önleme

Önlem

Şizofreniden korunmanın kesin bir yolu yoktur. Ancak erken tedavi, belirtilerin ciddileşmeden kontrol altına alınması ve uzun vadeli bir bakış açısı geliştirmede yardımcı olabilir. Tedavi planına bağlı kalmak tekrarlamayı ve şizofreni belirtilerinin kötüleşmesini önlemeye yardımcı olabilir. Buna ek olarak, araştırmacılar, şizofreninin risk faktörlerini öğrenmenin daha erken teşhis ve daha erken tedaviye neden olabileceğini umuyor.

Şizofreni riski yüksek olanlar için, yasadışı ilaç kullanımından kaçınma, stresi azaltma, yeterli seviyede uyuma ve mümkün olduğunca erken bir şekilde antipsikotik ilaç kullanımına başlama gibi ileriye dönük adımlar atmak, belirtileri minimuma indirmeye veya belirtilerin daha kötüye gitmesine engel olmaya yarayabilir.