• İçindekiler
• Nedir
• Belirtileri
• Sebepleri
• Testleri
• Tedavisi
• Önleme
• Kişinin Geleceği

Nedir

Kafa Yaralanmasına Bağlı Bunama

Kafa yaralanması bir dış kuvvetin, beynin kafatası içinde sert bir şekilde hareket etmesine neden olacak şiddette başa çarpmasıyla oluşur. Bu kuvvet beynin sallanması, bükülmesi, beynin hareketinde ani değişim (beyin sarsıntısı) veya beyin zedelenmesi şeklinde oluşabilir.

• Bazı vakalarda kafatası kırılabilir. Kafatası kırılmamışsa yaralanma kapalı kafa travmasıdır. Kafatası kırılmışsa yaralanma açık kafa travmasıdır.  
• Her iki durumda da beynin şiddetli sarsıntısı beyin dokusuna, kan damarlarına, beyin zarlarına ve gözyaşı sinirlerine zarar verir.
• Bu zararın şiddeti başa gelen darbenin yerine ve şiddetine bağlıdır.

Hasar gören beyin dokusu normal bir şekilde işlemez.

• Beynin bedende birçok görevi vardır ve bunlardan birçoğu bu hasarla kesintiye uğrayabilir.
• Her beyin hasarı kalıcı değildir. Bütün beden organları gibi beyin de belli bir noktaya kadar kendi kendine iyileşebilir.
• Ne var ki bu iyileşme beyin fonksiyonunu yaralanmadan önceki haline geri döndüremeyebilir.

Hafif şiddette bir beyin hasarı bile bilişsel becerilerde uzun süren veya kalıcı azalmalara neden olabilir (bilişsel beceriler düşünme, hatırlama, anlama, akıl yürütme ve iletişim kurma süreçleridir). Bir kafa yaralanması duygularda ve davranışlarda da değişikliklere neden olabilir.

• Bu değişimlerin hepsine demens (bunama) denir.
• Kafa yaralanması olan kişinin demensinin tabiatı kafa yaralanmasının türüne ve yerine ve kişinin kafa yaralanmasından önceki özelliklerine bağlı olarak büyük farklılıklar gösterir.

Kafa yaralanmasından sonra kişi kişilikte değişim, duygusal sorunlar, karar verme ve sorun çözmede güçlükler gibi bazı belirtiler gösterebilir.

• Kesin belirtiler beynin hangi kesiminin hasar gördüğüne bağlıdır.
• Aynı şekilde belirtilerin şiddeti de beyin hasarının şiddetiyle ilişkili görülebilir, ama bu her zaman doğru değildir.
• Yaralanma şiddetli değilse, söz konusu belirtiler zamanla iyileşebilir.

Beyin dokusunda veya çevre bölgelerde meydana gelen hasarlar kafa yaralanmasındaki sorunların yalnızca bir parçasını oluşturur. Yaralanma sonucunda ortaya çıkan kanama (zedelenme), sıvı birikmesi (hidrocephalus) ve enfeksiyon da beyne hasar verebilir. Ortak komplikasyon epilepsidir (nöbetler).

• Gençlerde baş yaralanmasına yaşlılardan daha sık rastlanır. Elli yaşından genç insanlarda kafa yaralanması, enfeksiyon ve alkolizmden sonra üçüncü en yaygın bunaklık nedenidir.
• Yaşlı insanlarda kafa yaralanmasının bunaklık gibi komplikasyonlara yol açma olasılığı daha fazladır. Çocuklarda daha şiddetli komplikasyonlar olur.
• Erkekler, özellikle genç erkekler, kadınlara göre kafa yaralanması riskine daha açıktır.

Belirtileri

Belirtiler

Kafa yaralanmasında bunama belirtileri düşünmeyi, konsantrasyonu, hafızayı, iletişimi, kişiliği, başkalarıyla etkileşimi, ruh halini ve davranışı etkileyen belirtilerdir.

• Bunlar kafa yaralanmasından sonra yaşanabilecek belirtilerden sadece bir kısmıdır.
• Kişiler, kafanın yaralanan bölgesine, darbenin şiddetine, hasarın büyüklüğüne, kişinin yaralanmadan önceki kişiliğine bağlı olarak bu belirtilerin farklı bileşimlerini sergilerler.
• Bazı belirtiler hızla ortaya çıkarken, diğerleri daha yavaş gelişir.
• Birçok vakada belirtiler yaralanmadan sonraki bir ay içinde ortaya çıkmaya başlar.

Kafa yaralanmasında bunaklık belirtileri şunları içerir:

• Net düşünememe
• Hafıza kaybı
• Zayıf konsantrasyon
• Düşünmenin yavaşlaması
• Hassasiyet, kolay sinirlenme
• Tepkisel davranış
• Ruh hali değişimleri
• Sosyal ortamlarda uygunsuz davranışlar
• Kıyafete aşırı özen, aşır ihmal veya çok garip giyinme
• Yerinde duramama veya kızgınlık
• Uykusuzluk
• Saldırganlık, rekabetçilik veya düşmanlık
• Baş ağrısı
• Yorgunluk
• Belirsiz, müphem fiziksel belirtiler
• İlgisizlik

Kimi insanlar kafa yaralanmasından sonra nöbet geçirirler. Bunlar demensin bir parçası değildir, ama onun teşhis ve tedavisini zorlaştırır.

Kafa yaralanmasının ardından belli başlı akıl hastalıkları ortaya çıkabilir. Aynı kişide şu akıl hastalıklarından iki veya daha fazlası görülebilir.

• Depresyon: üzüntü, ağlamaklılık, atalet, içe kapanma, eskiden sevilen faaliyetlere ilgi duymama, uykusuzluk, çok fazla uyumak, kilo alma veya kaybetme.
• Kaygı: günlük ilişkileri kesintiye uğratan aşırı endişe ve korku, dinlenememe, aşırı yorgunluk, kas gerilmesi, uyku sorunları gibi fiziksel işaretler.
• Mania: aşırı heyecan, hareket, hiperaktivite, uykusuzluk, hızlı konuşma, güdüsellik ve kötü hüküm verme halleri.
• Psikoz: gerçekçi düşünememe, halüsinasyon, kuruntu (başkalarının katılmadığı yanlış inanışlar), paranoya (dış kontrol altında olma duygusu ve kuşkusu), net düşünememe sorunları, şiddetli olduğu takdirde davranışların ciddi bir biçimde bozulması, şiddetli değilse, tuhaf, kuşkulu davranışlar.
• Saplantı ve Takıntı (Obsesif Kompülsif Belirtiler): obsesyon  (kontrol edilemez, akıl dışı düşünceler ve inanışlar) geliştirilmesi ve takıntılar (düşünceleri ve inanışları kontrol etmek için yapılması gereken garip davranışlar); asıl amacı yitirecek ölçüde ayrıntılarla, kurallarla, düzenlilikle uğraşmak, esneklik yoksunluğu ve değişememe.
• İntihar riski: değersizlik duyguları, hayatın yaşamaya değer olmadığını veya hayatın onsuz daha iyi olacağını düşünme, intihar üzerine konuşma, intihar niyetini bildirme, intihar planları yapma.

Sebepleri

Sebepler

Kafa yaralanmasının en yaygın sebepleri şunlardır:

• Trafik kazası (%55)
• Düşme (%20)
• Saldırı (%12)
• Spor (%8)

Bu yaralanmaların yaklaşık yüzde ellisinde alkol kullanımı bir etkendir.

Bazı gruplar kafa yaralanmasına diğerlerinden daha yatkındır.

• Çocuklarda bisiklet kazaları kafa yaralanmalarının önemli bir nedenidir.
• Bebeklerde görülen kafa yaralanmaları genellikle bebek istismarını gösterir. Bunun için kullanılan yaygın bir isim bebek sarsma sendromudur.
• Yaşlı insanlar düşmeyle yaralanmaya daha açıktır.

Testleri

Teşhis

Belirtiler bölümünde tarif edilen belirti ve işaretlerden herhangi birinin varlığı durumunda doktora başvurulmalıdır. Kişinin geçmişe ait bir kafa yaralanmasının olup olmaması durumu değiştirmez. Hafif bir yaralanma bile olsa kaza ve düşmeler doktora anlatılmalıdır.

• Kazanın ne ve nasıl olduğu
• Kazadan hemen sonra yapılan tıbbı müdahale. Acil veya tıbbi kayıtlar mevcut olmalıdır.
• Kazadan sonra kişinin durumu.
• Bütün belirtilerin zamanları ve şiddetleriyle birlikte tarifi.
• Yaralanmadan sonra görülen bütün tedavilerin anlatılması.
• Herhangi bir mahkeme durumunun olup olmaması.

Teşhisi koyacak kişi şimdi ve geçmişteki tıbbi sorunları, kullanılan ilaçları ve görülen tedavileri, ailedeki tıbbi geçmişi, iş geçmişi, alışkanlıklar ve hayat tarzıyla ilgili ayrıntıları öğrenmek isteyecektir.

• Birçok vakada yaralı kişinin tedarik edemeyeceği bilgiyi sunmak için anne veya baba, eş, yetişkin çocuk veya yakın bir akrabanın varlığı gereklidir.
• Değerlendirme sürecinde doktor yaralıyı bir nörologa (beyin dahil olmak üzere sinir sistemi bozukluklarında uzman kişiye) sevk edebilir.

Nörolojik veya bilişsel sorunlar, sosyal ve zihinsel işlevlerdeki sorunlar, garip görünüş, davranış veya ruh haline dair detaylı bir fiziksel muayene gereklidir.

• Muayene muhtemelen kişinin akıl ve duygu durumunun test edilmesini içerecektir. Hastadan sorulara yanıt vermesi ve basit talimatları uygulaması istenebilir.
• Birçok doktor veya sağlık görevlisi kafa yaralanması olan kişiyi nöropsikolojik testlere sokabilir. Bu, kafa yaralanmasını takiben ortaya çıkan bilişsel bozuklukları tespit etmenin en güvenilir yoludur.

Nöropsikolojik Test

Kafa yaralanması olan kişide bunaklığın tespitinde en hassas araç nöropsikolojik testtir. Bu test klinik psikolojinin bu özel alanında eğitim almış bir uzman tarafından gerçekleştirilir. Nöropsikolog hemen göze çarpmayan bilişsel sorunları belirlemek için klinik değerlendirme cetvellerini kullanır. Bu sınama ayrıca zaman içinde meydana gelen değişimleri ölçmek için net bir temel cetvel oluşturur.

Taramalar

Kafa yaralanması, beynin hangi kısmının hasar gördüğünün tespiti için beyin taraması gerektirir.

• CAT (Bilgisayarlı Eksen Tomografisi) beynin ayrıntılarını gösteren bir tür röntgen taramasıdır. Kafa yaralanması olan kişiler için standart bir testtir. Yaralanmandan sonraki bir ila üç ayda yapılan bir tarama görünür olmayan hasarları tespit edebilir.
• MR belli yaralanma tiplerini göstermek için CAT taramalarından daha iyidir.
• SPECT, kafa yaralanması olan hastalarda yeni kullanılmaya başlanan yeni bir MR türüdür. Beyindeki işlevsel bozuklukları tespit etmek için CAT veya MR’dan daha iyi olabilir. SPECT yalnızca büyük tıp merkezlerinde mevcuttur.

Diğer Testler

EEG (Elektroensefalogram) beynin elektrik faaliyetini ölçer. Nöbetleri teşhis etmek için kullanılabilir.

Tedavisi

Tedavi

Kafa yaralanmaları sık sık ani “baş etme krizleri”ne neden olur. Kafa yaralanmasıyla birlikte ortaya çıkan ani ters değişimler birçok duygusal tepkiye neden olur. Endişe en yaygın tepkidir ve kişinin morali çökebilir ve kişi depresyona girebilir. Uyum ihtiyacının en fazla hissedildiği bir anda beyindeki hasar kişinin mücadele gücünü kötürüm edebilir. Kafa yaralanması olan insanlar, farklı türde yaralanmalara maruz kalan insanlara göre daha fazla strese girerler.

Genellikle ailenin belli bir üyesi yaralı kişinin bakımıyla en fazla sorumluluğu üstlenir. İdeal olarak hasta bakımıyla birden çok aile üyesinin ilgilenmesi gerekir. Bu durum aile üyelerine bakım sorumluluğunun paylaşımı ve bakımı yapan kişinin aşırı sorumluluk alarak tek başına kalmasını engeller. Bakımı yapanlar, meslekten insanlarla önemli bir etkileşim içinde olmalıdır.

Hastabakıcılar yaralı kişiye mümkün olduğunca bağımsız ve üretici olmaya teşvik etmelidir. Aynı zamanda bakıcının kendisi de hoşgörülü ve sabırlı olmalıdır. Kişinin her şeyi yapamadığını, kişi hasta ve stresliyse durumunun daha da kötüleştiğini kabul etmelidirler. Kişinin artık yapamadıklarından ziyade yapabildiklerini vurgulamak faydalıdır.

Kafa yaralanmalarında en büyük ilerlemenin ilk altı ay içinde görülmesi beklenir, yaralanmadan beş yıl sonraya kadar uzanan geç iyileşme de mümkündür.

Evde Tedavi

Kafa yaralanması olan kişinin evde kendine ne kadar bakabileceği onun sakatlıklarına bağlıdır. Eğer evde tedavi mümkünse, aile üyelerinin veya profesyonel bakıcıların katkılarıyla bir plan geliştirilmelidir. Bu ekip kişinin kendi başına iş görebilme ve tıbbi tedaviyi yapabilme yeteneğini değerlendirmelidir. Birçok vakada tıbbi tedaviyle uyum ve güvenlik için kişinin bir hastabakıcı tarafından gözetilmesi gerekir. 

Yaralı kişinin ortamı ne çok sakin ne de çok hareketli olmalıdır. Kişinin düzenli karanlık ve aydınlık, yemek yeme, uyuma, gevşeme, tuvaleti kullanma, tedaviye ve boş zaman faaliyetlerine katılma rutinleri olmalıdır. Bu durum, yaralının duygusal olarak dengesini korumasına ve hastabakıcının yükünün azaltılmasını sağlar.

• Düşmeleri azaltmak için kilimleri kaldırmak, tutmaçlar sağlamak, dolaplara çocuk kilitleri koymak, keskin köşeleri minderle kaplamak, tehlikeli şeyleri ortadan kaldırmak yoluyla ortam daha güvenli hale getirilmelidir.
• Eğer hasta kendi başına dışarı çıkabiliyorsa yolu çok iyi bilmelidir, üzerinde kimlik ve adres bulundurulmalı, tıbbi bir bileklik takmalı ve kamu taşıma araçlarını ve cep telefonu kullanabilmelidir.

Bakıcı, kişinin banka hesabı ve kredi kartı işlemleri yapıp yapamayacağına karar vermelidir. Genel olarak kişi istiyorsa ve buna muktedirse kendi hesabını kontrol etmeye devam etmelidir. Kişini mali sorumluluğuna nezaret etmek için bir avukat tutulabilir. Eğer kişi mali konularda kötü hükümler veriyorsa bakıcı, kişinin kaynaklarının yönetilmesi için resmi bir görevli tayin etmelidir.

Reçetesiz satılan ilaçların büyük bir kısmı reçete edilen ilaçlarla etkileşime girebilir. Bu etkileşimler kullanılan ilaçların etkisini değiştirebilir veya yan etkilerini kötüleştirebilir. Hastanın bakımından sorumlu olanlar ne tür reçetesiz ilaçların kullanıldığına dikkat etmelidir.

Hasta sık sık uyanıyorsa, yeterince yemiyorsa, çok yemek yiyorsa, idrar ve dışkısını kontrol edemiyorsa ya da saldırgan veya cinsel olarak yakışıksız davranışlarda bulunuyorsa bakıcı yardım aramalıdır. Davranışta herhangi bir belirgin değişim, kişinin bakımını koordine eden uzmanın aranmasını gerektirir.

Tıbbi Tedavi

Kafa yaralanmasından dolayı bunaklık yaşayan kişi için duygusal destek ve eğitim faydalıdır. Bunlar aşağıdaki maddelerden herhangi birini içerebilir:

• Davranış düzeltimi
• Bilişsel rehabilitasyon
• Özel belirtiler için ilaç tedavisi
• Aile ve çevre müdahalesi
• Sosyal hizmetler

Müdahalelerin amaçlarından biri kafa yaralanması olan kişinin kendi yaralanmasına zihinsel ve duygusal olarak uyum göstermesini sağlamaktır. Başka bir yardım yoluysa hastanın kimi kişisel amaçlara ulaşmasına yardım edecek becerileri ve davranışları geliştirmesine yardım etmektir.

• Bu müdahaleler kafa yaralanmasının getirdiği güçlüklerle baş etmede aile üyelerinin kendilerine ve hastaya yardım etme yollarını öğrenmelerini sağlayabilir.
• İyileşme sonuçları ve hızına dair gerçekçi beklentilerin belirlenmesinde bu müdahaleler faydalı olur.

Davranış Düzeltimi

Davranış düzeltiminin beyin hasarı görmüş kişilerin rehabilitasyonunda çok faydalı olduğu kanıtlanmıştır. Bu teknikler güdüsel, tepkisel, saldırgan ve sosyal olarak uygun olmayan davranışların azaltılmasında kullanılabilir. Bu teknikler ayrıca kafa yaralanması olan kişilerde yaygın görülen ilgisizlik ve içe kapanmaya iyi gelir.

• Davranış düzeltimi istenilen davranışları ödüllendirirken ödülden yoksun bırakma yoluyla istenmeyen davranışların önüne geçer. Amaçlar ve ödüller, hiç kuşkusuz kişiden kişiye değişir. Aile, istenilen davranışın pekiştirilmesi için tedaviye katılır.
• Uykusuzluk ve diğer uyku rahatsızlığı olan insanlara “uyku temizliği” öğretilir. Bu temizlik, iyi bir uykuya yardım eden gündüz ve gece alışkanlıklarının geliştirilmesiyle ilgilidir. Kafa yaralanması olan insanlarda genellikle uyku haplarından kaçınılır, çünkü bu tür ilaçların yan etkilerine karşı daha hassastırlar.

Bilişsel rehabilitasyon

Genel olarak bilişsel rehabilitasyon nöropsikolojik testin sonuçlarına bağlıdır. Bu test bunama sorunu olan kişideki sorunları ve güçlü yanları belirginleştirir. Bilişsel rehabilitasyonun hedefleri aşağıdaki gibidir:

• İlerletilebilir işlevlerde iyileşmeyi teşvik etmek
• Kalıcı sakatlık alanlarını telafi etmek
• Hedeflere ulaşmanın alternatif yollarını öğretmek

Örneğin, okumak için harcanan vakti yavaş yavaş artırmak hem kişiye konsantrasyonunu iyileştirmede hem de konsantre olma becerisine güveni geliştirmede yardım eder. Liste tutmak kişinin zayıflayan hafızasını telafi eder.

Aile ve çevre müdahalesi

Kafa yaralanmaları genellikle ailede ciddi strese neden olur.

• Kafa yaralanması olan insanda kişilik değişimleri, özellikle ilgisizlik, sinirlilik hali, saldırganlık aile üyeleri için özellikle hastaya bakanlarda strese neden olabilir.
• Aile üyelerinin istenmeyen davranışın yaralanmadan kaynaklandığını ve yaralı kişinin bu davranışları kontrol edemediğini bilmesi önemlidir.

Aile üyeleri kişinin davranışlarını kontrol edemediğini anlasa bile, kişinin yavaşlığı, garip davranışları, tuhaf tepkileri yorucu ve hatta korkutucu olabilir.

• Kişinin sakatlıklarının ciddi, uzun süreli veya kalıcı olduğu durumlarda aile üyeleri bildik desteklerden uzak kalmaktadır.
• Aile üyeleri, özellikle hasta bakımını üstlenenler için psikolojik danışmanlık, akıl sağlığı uzmanları tarafından kesinlikle tavsiye edilir. 
• Ailede bakım yapanlar, yaralı kişinin sağlığıyla ilgilenen profesyonelle konuşabilir, duygularını açabilir ve kaygılarını dillendirebilirler. Birçok vakada hastanın sağlığıyla ilgilenenler, hastanın bakımını yapan aile üyelerine aile destek gruplarını tavsiye edebilirler. Bu tür müdahaleler aile üyelerinin moralini ve baş etme güçlerini yükseltir.

Beslenme

Kendi başlarına yiyecek hazırlayamayan veya kendilerini besleyemeyen kişiler, kötü beslenme tehlikesiyle karşı karşıyadırlar. Yeterli besin aldıklarından emin olmak için diyetleri izlenmelidir. Bunun dışında özel bir beslenme reçetesi veya sınırlaması yoktur.

Etkinlik

Genel olarak kişi mümkün olduğunca etkin olmalıdır.

Rehabilitasyonun ilk aşamalarında basit alıştırmalar ve oyunlar dayanıklılığı ve özgüveni artırabilir. Bu faaliyetlerin zorluk dereceleri yavaş yavaş artırılmalıdır.

• Bazı kafa yaralanmaları olan hastalar, hareket etmek (yürümek veya etrafta dolaşmak) için bazı aletlere ihtiyaç duyabilirler. Böyle aletler kullanan kişiler, güvenlikleri açısından gözlenmelidirler.
• Düşmeleri ve yaralanmaların tekrarına neden olacak kazaları önlemek için ortam değiştirilebilir.

Her ne kadar tıp uzmanları kafa yaralanması olan insanların normal faaliyetlerine ve sorumluluklarına devam etmelerini tavsiye etse de, bu her zaman kolayca yapılamaz.

• Gece çalışanlar, işleri ağır makineleri kullanmayı, tehlikeli veya aşırı uyaranın olduğu ortamlarda bulunmayı gerektiren kişiler eski işlerine dönemeyebilirler.
• Kişi hazır olmadan işe dönmek başarısızlığa ve iyileşmenin gerilemesine neden olabilir.
• Kişi bir daha yaralanma korkusuyla, sakatlıklarından utandığı veya neleri yapabileceğini bilmediği için işe veya daha önceki faaliyetlerine dönmeyi geciktirebilir.
• Kişinin işi yeniden öğrenmesi veya işe yeniden alışması için aşama aşama geri dönmesi faydalı olabilir, ne var ki her zaman mümkün değildir.

Temas sporlarından gelen hastalar durum doktor tarafından netleştirilene kadar geri dönmemelidir. Hafif bir kafa yaralanması bile beyni daha hassas hale getirir. Başa gelecek ikinci bir darbe, çok hafif olsa bile, kafa yaralanması olan kişinin ani beyin şişliğinden ölmesine neden olabilir. Buna ikinci yaralanma sendromu denir.

Sonraki Adımlar

Yaralı kişinin bakımını koordine eden tıp uzmanı düzenli olarak takip muayeneleri yapar. Bu muayeneler koordinatörün iyileşmeyi görmesini ve gerekliyse tedavide değişiklikler için öneride bulunabilmesini sağlar. 

Önleme

Önlem

Kafa yaralanması ve sonucunda ortaya çıkan bunaklık gibi sağlık sorunları büyük ölçüde engellenebilir.

• Temas sporlarında koruyucu başlık, çalışma sırasında güvenlik ekipmanlarının kullanımı.
• Emniyet kemeri takmak, bisiklet ve motosiklette kask takmak.
• Yaşlı insanlarda düşme riskini azaltmak için ortamda değişiklikler yapmak önemlidir.
• Çocukları çocuk istismarından korumak kafa yaralanmalarını engellemede yardımcı olur.

Kafa yaralanması yaşamış olan bir kişi yeni kafa yaralanmaları riski altındadır. Risk faktörlerinin farkına vararak tehlikeyi azaltın.

• Madde istismarından uzak durmak kafa yaralanması ihtimalini azaltır.
• Kafa yaralanması olan bazı hastalar intihar düşüncelerine sahiptir. Bu insanlara hemen tıbbi ilgi gösterilmelidir. Birçok vakada intihar depresyon tedavisi, psikolojik danışmanlık ve diğer tedavilerle engellenebilir. 
• Atletler, doktorları açık bir şekilde izin vermedikçe spora geri dönmemelidir.

Kişinin Geleceği

Kişinin Geleceği

Kafa yaralanmasına bağlı bunama sorunu olan kişinin geleceğini kesin bir şekilde öngörmek güçtür.

• Genel olarak sonuç, yaralanmanın ciddiyetine bağlıdır. Ne var ki sonuç her zaman baştan bilinemez. Bazı kişiler şiddetli yaralanmalardan sonra tümüyle iyileşirken, bazı insanlardaysa hafif yaralanmalardan uzun zaman sonra bile sakatlık devam eder.
• Kafa yaralanmasının ardından gelen bunama diğer bunama tiplerinden farklıdır. Alzheimer hastalığı gibi birçok bunama türü zaman içinde giderek kötüleşir. Kafa yaralanmasına bağlı bunama genellikle zamanla kötüleşmez. Hatta zamanla iyileşebilir bile. İyileşme genellikle yavaş ve aşama aşamadır; aylar ve yıllar alabilir.